vaka dergisi: Kasım 2016

Söyleşi

Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Sezai Sevim Hocamız ile Tarihçilerin Kutbu’nu konuştuk.

Vak’a Dergisi: Halil İnalcık Hoca’nın kişiliği hakkında neler söylemek istersiniz?

Hoca çok çalışkan bir insandı. Türkiye’de tarih alanında akademisyenler içinde herhalde az bulunan bir insan. Örnek verelim yaş 85-90 arasında Halil Hoca Osmanlı Devleti’nin kurucularının arazide nasıl dolaştığını gezerek birebir yaşayıp öyle kaleme almayı düşünen bir insandı. Öyle ki Osman Gazi’nin, Orhan Gazi’nin yol güzergâhını, nerelere uğradığını, nerelerde otağını kurup dinlendiğini, bunları hissederek arazide gezen bir insandı. Tarihçiler içinde bu özellik çok azdır.

Bir gezimizde hocayla birlikte Bilecik’in Pazar yeri ilçesi var. Eski Ermeni Pazarı kazasıdır. Oradan İnegöl’e doğru geliyoruz, oradan da Domaniç’e çıkacağız. Hoca yolda arabayı durdurdu. Arabada üç kişiyiz hoca, ben ve şoför.

—Burada Osman Gazi durmuştur, dinlenmiştir bizde dinlenelim. Dedi.

Osman Gazi kışladan yaylağa gidiyor. Yol güzergâhı üzerinde yaylak kışlak gidiş gelişi sırasında da İnegöl tekfuru problem çıkarıyor. Onlardan bahsediyor bir taraftan da hoca. Kulaca tekfuru da İnegöl tekfuruna destek veriyor. Bu sıkıntıyı çözebilmek için Osman Gazi önce hemen İnegöl’ün yakınındaki Kulaca Kalesi’ni basıyor bir gecede alıyor. Ve Kulaca Kalesi bir daha askeri bir mevki haline gelmesin diye yaktırıyor. Bu yakıştan itibaren Kulaca Kalesi bugün nerede kimse bilmiyor. Ama ben buldum İnegöl’deki sempozyumda sunacağım.

Yani Halil Hoca yaylaya gidiş sırasında Osman Gazi burada dinlenmiştir büyük ihtimal dedi durdu, oturdu dinleniyor. Sonra çıktık yola… Domaniç’e giderken yol üzerinde bir tepeye çıktık. Tepede Arapoturağı dedikleri bir yer var, anlaşılıyor ki kervancıların durak noktası. Yokuşun bittiği düze çıktığı yere geldik, ondan sonra yol biraz aşağı inecek, Halil Hoca:

— Büyük ihtimal Osman Gazi burada da dinlenmiştir. Dedi. Orada da oturduk.

Yani hoca olayları arazide yaşayarak kaydetmeye çalışıyordu.

Vak’a Dergisi: Halil Hoca’nın ilmi hassasiyetine örnek verir misiniz?

Halil Hoca gittiği gördüğü yerlerde bugün yaşayan yaşlı insanlarında bilgisine müracaat ederdi. Onlara bir kısım mevzi isimlerini, bölge isimlerini, yer adlarını falan sorardı. Nereden çıkarıyor bunları? Bunları kroniklerden çıkarıyor. Mesela Aşıkpaşazâde’den, mesela Neşri’den veya Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman’dan. Bir kısım yer adlarını neden yaşlı insanlara soruyor? Gençler bilmez yaşlılar eski yer adlarını unutmamışlardır, onlar bilir diye onlara soruyor. Onların verdikleri cevapları da kaydediyor. Halil Hoca kaydederken de eski harflerle kaydediyor.

Hocam eski harflerle not alıyorsunuz zor gelmiyor mu? Dedim.

—‘Sezaicim bir insan ilk mektepte hangi harfleri öğrenirse o ona kolay gelir. Zorluğu falan geç dedi. Zor falan değil dedi. Hatta seri yazmak istiyorsan bu harfler daha kolay. Seri yazmada harflerin kuyruklarından bağlar bağlar gidersin’ dedi.

Doğru bizim Osmanlı arşiv vesikalarındaki harfler öyle bağlamış bağlamış gitmişler birçok yerde.

Halil Hocayla iki hatıramı böylelikle size aktarmış olalım.

Vak’a Dergisi: Halil Hoca’nın akademisyenliğinden ve bilim adamlığı karakterliğinden bahseder misiniz?

Halil Hoca televizyonlara çıkmayı çok sevmezdi. İlla konuşacağım televizyonda, programlar da açıklama yapacağım demezdi. Benim yazdıklarımı okusunlar yeter derdi. Ancak yazdıklarını da okumak zor. Sizlere Halil İnalcık Hoca’yla bir diğer hatıramı anlatayım.

Bir gün Taraklı’dayız oturduk bir yere, Halil Hoca:

— ‘Sezicim benim 10 tane kadar yazımı bir araya getirmiş bir yayıncı yayınlamak istiyor.’ dedi.

Baktım 1940 sonları, 60’ larda yazdığı yazılar. O yıllarda yazdığı yazıları bir yayın evi toplamış yayınlamak istiyor. Yayınevi sahibi gelmiş, hocaya bunları yayınlamak istiyoruz demiş. Halil Hoca baktım diyor, olur dedim. Yayınevi sahibi: Hocam biz bunları yayınlayacağız ama yeni gençlik bu makaleleri okuyunca anlamıyor onun için onlara tercüme edelim siz bunları tercüme ederek yayınlasanız veya birisine tercüme ettirsek olmaz mı? Demiş.

—Sezaicim dedi benim 50’lerdeki 60’lardaki yazılarım tercümeye muhtaç mı ki? Dedi. Türkçe değil mi onlar? Sen okuyunca anlıyorsun değil mi? Dedi.

—Evet hocam dedim ben okuyunca anlıyorum.

—Peki nedir bu? Bugün ki nesil anlamazmış bunları yayıncı bana öyle dedi.

—Hocam okuyunca anlamaları lazım ama dedim yani arada biraz fark var.

—Mesela? Dedi:

—Şimdi biz Arapça Farsça kelimeleri epey aşınayız. Bunlar Türkçe’yi istisna etti ya atınca yeni kelimeler türettik yeni nesil yeni kelimeleri biliyor eskileri bilmiyor. Siz dedim eskilerle yazıyorsunuz.1950 -60 da yazdığınız yazılar önceki kelimelerle yazılmış. Belli ki makaleleriniz o yüzden yeni gençliğe okumak da, anlamak da zor geliyor. Bir taraftan anlamını bilmediği kelime görünce hocam bunlar çok ağır diyorlar, okumamak için soğuk duruyorlar.

—Ben bu kadar anlaşılmaz mı oldum? Dedi.

— Bu kelimeleri artınca sadece siz değil hocam eski kelimelerle konuşan herkesi yeni gençlik anlamıyor. Dedim.

—Halil Hoca: Bende yayıncıya dedim ki benim bu makaleleri ben tercüme edip onların anlayacağı hale getireceğime veya birisi tercüme edip onların anlayacağı hale getireceğine onlar çalışsınlar, bunları anlayacak hale gelsinler. Tercümeden vazgeçtik dedim.

Olay bu, yani bugün ki gençlik Halil Hoca’yı anlayamıyor. Halil Hoca’nın ‘Raiyyet Rüsümü’ diye bir makalesi var. Osmanlı Tarihi’nin 1700-1800’den öncesini çalışanların hepsi bilir. O makaleyi bilmeden anlamadan o dönemin tarihçiliğini de yapamazsınız. O makale şarttır yani.

Şimdi ne yapacaksınız? Halil Hoca o makalelerin çevrilmesini istemiyor. Yeni gençlik çevrilmesini istiyor. 50 yıl farkla birbirini anlayamayan iki kuşak. Aynı dili konuşuyor güya bunlar, dil Türkçe ama birisi eski kelimelerle konuşuyor, birisi yeni kelimelerle konuşuyor. Varın şimdi siz 100 yıllık durumda ne yaşanır, varın siz 200 yıllık durumda ne yaşanır bir düşünün. O zaman bizim Türkçe’den, Arapça’dır diye Farsça’dır diye kelime atmamızın dil üzerinde ve insanlar üzerinde nesiller arsındaki meydana getirdiği uçurumu anlaşılmazlığı ve ürettiği problemi varın siz anlayın.

Şimdi düşünün kelime atmak ne işe yarar ne kadar faydalıdır ne kadar zararlıdır. Bir taraftan Halil Hocanın karakterine örnek bir olaydır bu, bir taraftan da Halil Hoca’nın ilmi hassasiyetine örnektir. Birde tabi kelime atmanın dil üzerindeki getirdiği sıkıntıların bir örneğidir bu.

Vak’a Dergisi: Teşekkürler hocam…

Röportaj: Abdullah Mustafa Mirik / Seçkin Çavuşoğlu

Safiye Ayla

atatürk 10:20

Yaşadığı zorluklarla, sesiyle, güzelliğiyle muhteşem bir kadın "Safiye Ayla"

20. yüzyıldan Cumhuriyet'in ilk yıllarına kadar Türk musikisinde gelenekçiliğin devamı ile yenilik denemeleri birlikte yürütülmüştür. Cumhuriyet'in ilk yıllarından günümüze kadar gelen süreç eski adıyla "Alaturka" yeni adıyla "Geleneksel Türk Sanat Musikisi" olarak geçer. Bu dönemde yetişen ve ömrünün sonuna dek en önemli isimlerden biri ise tartışmasız Safiye Ayla'dır.

...

"Babamı Mısırlı bilirdim. Sonradan Halilrahman'dan bana yazdığı mektuplardan Filistinli olduğunu öğrendim. Annem Suudi Arabistan'dan gelmiş. Babam sanatla ilgilenen bir rantiye, anneciğim okuma yazması bile olmayan cahil bir kadın..."

...

Safiye Ayla kendi ağzıyla ailesini bu şekilde anlatıyor çünkü kendisi de daha fazlasını bilmiyor. Annesi saraya girmiş ve yakın arkadaşı Eladil Kalfa ile bir süre sonra saraydan birlikte ayrılmış, Kadırgadan bir ev almışlar. Safiye Ayla'nın annesi ve babası bu evde evlenmişler. Babası annesini Ayla daha doğmadan terk etmiş. 1907 yılında doğmuş Safiye Ayla, annesi ise evleri yandıktan sonra üzüntü ve yokluktan Ayla 3 yaşında iken veremden vefat etmiş. Eladil Kalfa Ayla'yı yetimler yurduna bırakmış. Çocuk yaştan itibaren hayatı zorluk ve özlemlerle geçmiş Safiye Ayla'nın. Çocukken pek çok hastalıklar atlatmış ( tifo, tifüs, sıtma ve uyuz) et yemeği sevmediğini ve bunun yurttan kalma alışkanlık olduğunu çünkü orada çok etli yemek yemediklerini söyler ama yine de "bize iyi baktılar Allah devletimize zeval vermesin" demekten geri durmaz.

İlkokul bitince kendisini Bursa Milletvekili Şeyh Servet Efendi evlatlık alır ve Bursa Öğretmen Okuluna verir. Asıl mesleği öğretmenliktir. Konya, Bursa, Adana okullarında görev yapar daha sonra ise Eyüp'te bir okula öğretmen yardımcısı olur. Eyüp'te kiralık oda bulana kadar Eyüp Camii'nin musalla taşı üzerinde kıvrılıp geçirdiği geceler bile olmuş ünlü sanatçının...

Günün birinde ünlü bestekâr Mustafa (Sunar) Efendi, Safiye'nin sesini beğenip yanına çağırır işte o anda Safiye'nin bahtı açılmıştır. Mustafa Sunar Safiye'ye makam ve usulleri öğretir. Yesari Asım'ın "Bekledim de gelmedin" , "Sevda yatan gözlerini" adlı besteleri ile ilk plağını doldurur. Tek plakla bir ay içinde Ayla meşhur olur. Dönemin ünlü gazinocuları Ayla'nın peşinden koşarlar, "Küçük Çiftlik" ve "Mulen Ruj"da sahne alır. Bu hızlı yükselişin ona pek çok getirisi olmuştur, en mühim olanı ise Atatürk ile karşılaşmasıdır. Atatürk Ayla'nın plaklarını dinlemiş ve sesine hayran kalmıştır. 1931-32 yılında (Ayla yıl hakkında çok emin değildir) ilk kez karşılaşırlar. Atatürk kendisini yemeğe davet eder; Şişli'deki eve gider, Ata'nın üstünde şık beyaz bir spor gömlek vardır. Ata'nın elini öptükten sonra yanına oturur. Gözlerine bakamaz Ata'nın, keskin bakışlı mavi gözlerinden korkar... Ata'nın isteği üzerine "Sevda yaratan gözlerini her zaman öpsem" şarkısını okur. Ata Safiye'ye iltifat ve nasihatlerde bulunur. Bunun üzerine yıllar sonra Ayla "beni Atatürk yarattı" demiştir. Ortada dolanan Ata'nın "Safiyeyi perde arkasından dinlemek lazım" dediği sözü tamamen asılsızdır. Olay tamamen Ata'nın sofrasında bulunan diğer kadınlar tarafından kıskançlıktan ortaya atılmıştır. Öyle ki Atatürk "İstanbul'a gidelim" yerine "Safiye'ye gidelim" diyerek yola çıkan biriydi.

Edebiyat camiasından başta Rıza Tevfik ve Nazım Hikmet gibi kıymetli şahsiyetlerle sağlam ve ebedi dostlukları olmuştu, hatta Rıza Tevfik'in Ayla için kaleme aldığı şiiri mevcuttur. Ayla, Nazım Hikmet hapisteyken ona bal ve yağ yollamış hatta bu sebeple gözaltına bile alınmıştı. Ayla, "beni çirkin bulan Nazım'dı. Ben onu tanıdım çok sevdim. Ona vurulan damga aklıma geldikçe hala çok üzülüyorum. Vatan hainiymiş! Bir şair vatan haini olabilir mi; olamaz!" Der. Sorgu esnasında "neden yolladın" sorularına "Gönderdim, gene olsa gene göndereceğim" demiş hatta üstüne gelen memura "O sizin tarifinizle komünist olabilir. Ben komünist momünist bilmem. Böyle şeylere de inanmam. Arkadaşım hasta ve parasız. O nedenle gönderdim." Demiştir. Atatürk, İnönü, Bayar, Menderes, Kılıç Ali, Koraltan gibi pek çok önemli siyasetçi ile dostluğu olmuştur.

En büyük aşkı ise Şerif Muhiddin Targan'dır... Onu ömrünün sonuna kadar sevmiştir. Targan'ın ölümünden sonra Timur Aksoy ile ilişkisi olmuştur. Bu ilişkileri şu şekilde ifade eder; "Eşimle çok büyük bir aşk yaşadım, Timur'la üzüntüyle karışık bir sevgi" diyerek anlatır Ayla... Pek çok magazinsel ilişkileri olsa da onun gönlünde olan tek kişi Şerif Muhiddin Targan olmuştur.

Türk sanat musikisinin en önemli isimlerinden ve Cumhuriyet döneminde sanata vermiş olduğu destek ile Safiye Ayla 14 Ocak 1998 yılında İstanbul’da 90 yaşında hayata gözlerine yummuştur. Tüm mal varlığını Türk Eğitim Vakfı’na bağışlamıştır.

Yazan: Neslihan AKYAZ

KAYNAKÇA

Seçkin, Nalan, Musalla'dan Şöhrete Safiye Ayla, Bilgi Yayınevi, 1998, Ankara
Bilanço Dergisi, Cumhuriyetin Sesleri, Türkiye İşbankası Yayınları, 1999, İstanbul
Uysal, Sermet Sami, Baki Kalan Bu Kubbede, Timaş Yayınevi, 2005, İstanbul
Bardakçı, Murat, Miyavlama ve Musiki, Habertürk Gazetesi, 2010, İstanbul

ALTI YÜZ YILLIK GAİP OLAYLAR

Aile 22:31

ALTI YÜZ YILLIK GAİP OLAYLAR

Bizler de sıkılmadık mı hep tarih derslerinde siyaset, politika, savaş, barış gibi konuları konuşmaktan veya yazmaktan. Ortada yığınla aynı konular üzerinde yazılmış kitaplar, makaleler, yapılmış araştırmalar varken neden sosyal hayat ile ilgili sıradan insanların hayatlarından yazılar bir elin parmaklarını geçmemekte. Araştırmamı yaparken fark ettim de bizim tarih yazımımız da bir sorun var, tekdüze ve sıkıcı bir tarih yazımı evet. Peki biz tarihçiler de mi hiç merak etmedik altı yüz yıllık bir tarih var ve sıradan insanların hayatlarında neler olup bittiğini. Bu insanların başına günümüzde olduğu gibi absürt olaylar gelip gelmediğini... Hadi gelin hep beraber bir göz atalım.

ÇEKİRGE İSTİLALARI VE GARİP SONUÇLARI

Osmanlı ülkesinde çekirge istilaları, özellikle XIX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Batı Anadolu ve Güney Anadolu ile Arap vilayetlerini etkisi altına alarak bir afet haline gelmiş, gerek devlet gerekse ahali açısından maddi ve manevi büyük sıkıntılara yol açmıştır. Binlerce dönüm ekili-dikili alanı birkaç günde talan eden çekirge sürüleri, uğradıkları yerlerdeki ziraat ehlini canından bezdirmiş, insanları açlık ile karşı karşıya bırakmıştır. Öte yandan merkezi yönetim ve yerel idareler ile ahali bu felaketin önünü almak adına büyük fedakârlıklarda bulunmuş, çekirge ile mücadeleye yıllarca süren yoğun bir mesai harcanmıştır.

Benim araştırmalarım perspektifinden bakıldığında ise ilk olarak Belleten dergisinde yayımlandığını öğrendiğim ancak bir türlü ulaşamadığım 1788 yılında halkın şikayetleri üzerine bir kadının garip bir emirnamesiyle durum farklı bir boyuta taşınmıştı. Bu emirnamede şunlar yazılıydı:

“Ey adı çekirge olan kuşlar, siz ki Allah’ın nebatatını yemek suretiyle zararlı olmaktasınız. Halk bu yüzden sizlerden şikayetçi olduğu için bu mektup sizlere gönderildi. Aldığınızda aklınızı başınıza toplayınız ve bir daha böyle zararlar yapmayınız; yaparsanız sizi Allah’a havale ederim.”

Durum olayın ne kadar büyük olduğunu ve halkın ne denli bundan zarar gördüğünü gösterse de dönemin paradigmaları hakkında ve bizlere ipucu vermekteydi. Osmanlı’yı burada eleştirildiğim veya inancı kötülemeyi amaçladığım hiçbir yanı yoktur bu olay güneş tutulması gibi nadir görülen olaylardandır. Ancak insanoğlunun en ilkel zamanlardan beri kendi beşeri imkanlarıyla başa çıkamadıkları durumlarda tanrılara yakınlaşmasına bir örnek olarak da verilebilir. Aynı olay Kıbrıs’ta gerçekleşmiş ve onlarda ellerine ikonaları alarak dua etmişlerdir. Ben yazdıklarımda inancı sorgulayacak bir durum tespiti değil, insanların zor durumlardaki garip tepkilerini ortaya çıkarmak istedim.

İÇGÜVEYİ HATİCE’NİN KOCASININ İTİRAFI

Osmanlı’da evlilikler bildiğimiz gibi kocanın evin reisi olduğu bir yapıya sahiptir. Bunları tereke kayıtlarından, kadı sicillerinden, vergi kayıtlarından anlayabiliriz. Ancak Bursa’da yaşayan bu çift için durum biraz farklıydı. Osmanlı’da kadınlarında isimlerinden söz ettirdikleri ve haklarını koruyabildikleri bilinci bu olayla gözlerimizin önüne serilmekteydi. Neyse çok fazla uzatmadan Hatice’nin kocasına kadı huzurunda söylettirdiklerine bir bakalım. “Hacı Yakub mahallesinde şimdi oturmakta olduğumuz ev ve içindeki tüm eşyalar karım Hatice’nin özel mülküdür. Benim üzerimdeki elbisem dışında malım yoktur.”

Şimdi analiz yapacak olursak, Osmanlı’da erkek gücü elinde bulundurmuşken neden kadı karşısında böyle bir beyanda bulunsun ki?

Bu durum karşısında düşünerek cevaplamaya çalışırsam iki seçenek aklıma geliyor. İlk olarak bu belgenin kayıt altına alınmasını isteyen Hatice hanım, içgüveyi kocasıyla bir sorun yaşadığında şimdiden elinde sunabileceği bir kanıta sahip olmak istemiştir. Diğer taraftan da belgeyi inceleyemediğim için varsayımla konuşuyorum Hatice’nin kocasının İçgüveyi olduğu daha önceden belli değilse, Hatice hanım erkeklerin kadınlara çabuk kanacağını bildiği için onun zaaf yönlerini kullanarak mallarını almak istemiş ve bu durum da bunun bir sonucu olmuş olabilir. Ancak ilk tespit daha doğru kabul edilebilir.

Nurcan ABACI hocamızın sonuç olarak yazdığı yere gelirsek, aile büyüklerimizden eniştelerimizi sevmeyenler olduğunda “geldiğinde üzerinde sadece ceketi vardı.” Cümlesinin ne anlama geldiğini bizlere açık bir şekilde ispat etmiştir.

KATRAN KAPLI KAPILAR YA GERÇEK, YA İFTİRA AMA YA GERÇEKSE!

Şer’iye Sicilleri incelendiğinde Osmanlı’nın hemen her yerinde kapıya katran sürme VAKA’ları göze çarpıyordu. Sizin kulağınıza da sert ve ağır bir cümle olarak gelmiyor mu “kapıya katran sürme”? Genel kabule göre hanedeki iffetsizlikleri bir nevi şikayet gibi ortaya çıkarmak için sürülüyordu. Bu durum Osmanlı toplumunda uzun bir süre otokontrolü sağlasa da daha sonra art niyetli kişiler tarafından “iftira atmak” ve “kara çalmak” için kullanılır hale gelmiştir. Hatta bir sıbyan mektebinin muallimine mektup gönderilerek, görevinden ayrılması gerektiği, aksi halde mektebinin kapısına katran sürüleceği ve bunu dikkate almazsa evinin de kapısına katran sürülerek “âleme rüsvay” edileceği şeklinde tehditte bulunulmuştur. Muallim ise bu eylemi engellemek ve failini yakalamak için, yanına iki arkadaşını da alarak, pusu kurmak suretiyle, katran üzerinden yapılan bu tehdidi ne kadar ciddiye aldığını göstermiştir. Hadiselerin büyük bir çoğunluğunda olayların failleri bilinmese de, faillerinin ispatlandığı olaylardan, toplum tarafından itibarlı ve güvenilir kabul edilen kişilerin de, kapıya katran sürmek suretiyle yapılan karalama faaliyetlerinin önemli aktörlerinden oldukları görülmüştür.

Katran sürmek yerine Anadolu’nun bazı yerlerinde kapıya boynuz asmakta aynı manaya geliyordu. Günümüzde bizimde kullandığımız “boynuzlanmak” ifadesinin nasıl ortaya çıktığı ve ne manaya geldiğini şimdi daha iyi anlamış olduk. Peki kapıya sürülen maddenin neden katran olduğunu bir düşünelim şimdi de. Zina hepimizin bildiği gibi ne kadar iftira veya gerçek olursa olsun bu leke insanın üzerinde daima kalacaktı. Kişinin bu lekeden toplum karşısında kurtulması oldukça güçtü. İşte bu yüzden katran seçilmişti. Katran sürülen yerden kolaylıkla çıkmayan bir madde olduğundan aynı iffetsizliği, zinayı sembolik olarak temsil edebilecek en güzel maddeydi beklide.

Sonuç olarak insanlık tarihinde oldukça garip, sıra dışı, hatta bizlere komik gelen olaylar o devrin paradigmalarına göre sıradan ve olağan gelebiliyordu. Ben bu konu hakkında araştırma yaparken ve yazmaya başladığımda çok eğlendim ve tarihin sadece siyaset, savaş, politikadan oluşmadığını, sıradan insanların sıra dışı olayları da ilgi çekici olduğunu gördüm. Ve eminim ki sizler de öyle düşüneceksiniz.

Seçkin ÇAVUŞOĞLU

KAYNAKÇA

1 - http://dx.doi.org/10.14225/Joh605

2 -http://www.abacinurcan.com/hikayeler

3 -KIZMAZ Zahir, “Sosyolojik Suç Kurumlarının Suç Olgusunu Açıklama Potansiyelleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

4 -ÇETİN, Cemal, 'Anadolu’da Kapıya Katran Sürme Vak’aları: Konya Şer’iye Sicilleri Işığında Hukukî, Kültürel Ve Toplumsal Boyutları (1645-1750)', Electronic Turkish Studies 9.1 (2014).

BABA MEYHORDUR DEYU…

babameyhordur 21:49

BABA MEYHORDUR DEYU…

Hep bildiklerimiz sınavlarla mı sınırlı kalacak? Okullarımızda öğrendiğimiz değerli bilgiler yalnız bir vize bir de final için mi? Kendisini ilme adamış hocalarımızın verdikleri bunca emek sadece bundan mı ibaret? Başarı denilince yalnızca gano mu canlanmalı zihnimizde? İşte bu sorularla çıktık yola. Elbette ki siz mürekkep yalamışsınız, bilirsiniz diyerek hayatımızın her yerinde karşılaşabileceğimiz sorular olacak. Sadece sorularla mı ibaret kalacak sanıyorsunuz? Şu konuda falan kişi şöyle diyor, iddiaları var bir açıklık getir bakalım denilecek.

Bu sebepten dolayı derslerde öğrendiğimiz konuların yalnızca sınıfta kalmasını istemedik. Bilginin paylaştıkça çoğalacağını, gündelik hayatımızda ne kadar değerlendirirsek o kadar kalıcı olacağına inandık ve bu dersi okumayan arkadaşlarımızın da istifadesine sunmak istedik.

Orhan Gazi’nin Geyikli Baba’ya iki yük şarap göndermesi hakkında…

İddia o ki Orhan Gazi KızılKilise’nin fethinde yararlı olduğu için ‘Baba meyhordur deyu iki yük araki ile iki yük şarap gönderile’ diye emir verir ve Geyikli Baba’ya araki (içki ) ile şarap gönderir. İnsan değer verdiği şeyi hediye eder. Bir de bu dervişler kuruluş dönemi sultanlarına danışmanlık yapmışlar diyorlar…

Nasıl olur? Sizce de bu işte bir yanlışlık yok mu? Birisi koskoca padişah diğeri keramet sahibi derviş. Gelin hep beraber işin aslı astarını öğrenelim…

Geyikli Baba Balım sultan yaz bakalım der ve başlar. ‘padişah bize iki yük yağ ve iki yük bal göndermişler deyü bir kazgan getirdüb ateş yakdurub kaynatdırur ve içine pirinç kayub ala zerde olub getiren adam nazarında ve hem anınile bu zerdeden padişaha gönderib ve hem ateşde yanan ateşden biraz kor bir panbuk içine koyup padişaha göndermiş.’[1] Yani günümüz Türkçesiyle padişah bize iki yük yağ ve iki yük bal göndermiş, bir kazan getirip içine pirinç koyup kaynatmış ve bunu gelen adam adedince yapmış ve gelen askere bu zerdeden padişaha vermesini ve ateşte yanan bir koru bir pamuğun içine sarıp padişaha götürmesini istemiş. Askerler Orhan Sultan’a gelene kadar pamuğun yanmadığını görmüşler. Geyikli Baba bu hareketiyle kısaca bizim dergâhımıza giren rakı yağ, şarap bal olur demek ister ve devam eder ‘Ey Orhan sultan ben senin bildiğin içici dervişlerden değilim bunu da anlaman için pamuğun içine kor koydum sana ulaşana kadar yanmadığını göreceksin’ demek istemiş ve kerametini göstermiştir.

Peki ya Orhan Sultan neden böyle bir hediye yollasın?

Arap seyyahı İbn i Battûta onu ‘Sultan Osmancık oğlu ihtiyârüddin Orhan Bey’ diye anar ve zenginlik, arazi, askeri kuvvet bakımından Türkmen sultanlarının en büyüğü olup 100 kadar kalesinin bulunduğunu, zamanının çoğunu bu kaleleri dolaşmakla geçirdiğini, her birinde birkaç gün kalıp durumu teftiş ettiğini, bir şehirdeki ikametinin asla bir ayı bulmadığını, kâfirlerle sürekli savaşta olup onları kalelerinde kuşatma altında tuttuğunu kaydeder.[2]Ayrıca Orhan vilayet teftişlerinde zâviye dervişlerini de teftiş ederdi der.[3]

Yani Geyikli Baba’ya bunları göndermekle sınamış olduğunu, Geyikli Baba’nın da geri göndermekle bu sınavı kazandığı anlaşılır.

Ardından Orhan Gazi dervişe Uludağ eteğindeki bugün Babasultan denilen yeri bağışlar. Sonraları, Orhan onun mezarı üzerine kubbeli bir türbe, yanına zaviye ve Cuma mescidi yaptırır.[4]

Peki bu iddianın kökü nedir?

Orhan Bey ile Geyikli Baba arasında geçen bu mesele H. Ziya Ülken tarafından 1924’te yayımlanmış bir belgede yer almıştır. Ahmet Yaşar Ocak makalesinde şu ifadeyi kullanmıştır: ‘Orhan Bey Kızılkilise’nin fethine katkıları nedeniyle Geyikli Baba’ya ödül olarak şarap ve rakı göndermiş; çünkü Geyikli Baba ve müritleri şarap içerlermiş’[5]. Ahmet Yaşar Ocak’ın bu ifadesine dayanarak yüzlerce görüş ortaya çıkar.

Abdullah Mustafa MİRİK

[1] Sezai Sevim, ‘ İlk Osmanlı Vakayinâmelerinde Sultanlar ve Dervişler’, Uluslararası Bursa Tasavvuf Kültürü Sempozyumu 4, Eylül 2005, F.Özsan Matbaacılık, Bursa 2005, s. 314-315.

[2] Halil İnalcık, Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları 1302-1481 TDV Yayın Matbaacılık, Ankara 2010, s.48.

[3] İnalcık, Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları 1302-1481, s.73.

[4] Halil İnalcık, Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları 1302-1481, s.73.

[5] Ahmet Yaşar Ocak, ‘Osmanlı Beyliği Topraklarındaki Sufi Çevreler ve Abdalan-ı Rum Sorunu (1300-1389)’, Osmanlı Beyliği (1300-1389), ED. Elizabeth A. Zacharıadou, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997, s.172.

SULTAN II.OSMAN (GENÇ OSMAN)'IN KATLİ

14:10

SULTAN II.OSMAN (GENÇ OSMAN)'IN KATLİ

Akli dengesinin bozukluğu nedeniyle 26 Şubat 1618 senesinde 3 ay 4 gün sonra tahtından indirilen I.Mustafa'nın yerine Sultan Ahmed'in büyük şehzadesi ileride Genç Osman olarak anılacak II.Osman geçmiştir. Tahta oturduktan kısa bir süre sonra kardeşi Şehzade Mehmed'i öldürten II.Osman, Safavilerle barış imzaladıktan sonra, ordusunun başında Lehistan seferine çıkmış ve Hotin önlerinde müstahkem Istaburu 38 gün kuşatmasına rağmen kesin sonuç alamadan İstanbul'a dönülmüştür.II.Osman İstanbul'a döndükten sonra yeniçerilere çeki düzen verme veya yeni bir ordu kurma düşüncesine kapıldı. Tebdil-i kıyafet uygunsuz durumda yakaladığı yeniçerileri cezalandırıyordu. Suriye'de, Türkler'den ve Araplar'dan müteşekkil yeni bir ordu oluşturmak için hazırlıklar yaptığı hususunda devrin kaynaklarından bazı bilgiler varsa da, bunun mahiyeti tam olarak belli değildir.

Kızlarağası Süleyman Ağa ile Hocası Ömer Efendi genç padişahı hacca gitmek bahanesi ile İstanbul'dan ayırmaya teşvik ediyorlardı. Veziriazam Dilaver Paşa da bu duruma ses çıkarmıyordu. Ancak Şeyhülislam Esad Efendi padişahın bu hareketine şiddetle karşı çıkarak, "Padişahlara hacdan ziyade adalet ile hükmetmek gerekir. Kaldı ki bir fitne çıkması ihtimal dahilindedir" demiştir. (1)

Tuği'ye göre 18 Mayıs 1622'de kapıkulu sipahi bölükleri ve yeniçeriler hep birlikte At Meydanın'da toplandılar, "Padişahımıza Ka'be'ye gitmek namiyle Anadolu'ya götürmek isteyenleri isteriz ve padişahı Anadolu'ya gitmekten vazgeçirmek isteriz" diye ayaklandılar. Harem'de Darussaade ağası Süleyman Ağa, asker "kulluktan çıkmışlardır" diye padişahı Anadolu yakasına, Üsküdar'a geçirmek için tertibat aldı. Mısır ve Şam cündilerinin süvarilikte kapıkulu sipahilerini ve Anadolu'da sekbanların yeniçerileri tüfek atmakta geçtikleri ileri sürülüyor; kulların Hotin seferinde (1621) başarısız oldukları hatırlatıyor, kullar maaşlı "derinti, madrabaz" diye kötüleniyordu. Gerçekten de bu tarihte yeniçeri ocağına dışarıdan bir çok "şehir oğlanı" alınıyordu. Öte yandan padişahın kılık değiştirip pazar teftişlerine, bostancıbaşı Pir Mehmed Ağası ve yeniçeri ağası Yusuf Ağa kendisini sert önlemler almaya teşvik etmişler; meyhane ve "yasakcı odalar" da buldukları sipahi ve yeniçerileri dövdürüp taş-gemilerine koydurmuşlar. Bundan dolayı kullar padişaha can düşmanı olmuşlardı. Hotin Seferine (1621) katılan yeniçerilere dağıtılan 1000'er akça sefer parasını, sultanın sonradan gelen yeniçerilere vermemesi, onları padişah aleyhine çevirmiş; bu yüzden yeniçeriler savaşta gevşek davranmışlar. İşte padişahın Anadolu'da sekban-sarıcalardan bir ordunun başına geçme kararı bu nedenlerden ileri geliyormuş.

Anadolu'da tüfekçi sekban yazma haberi etrafa yayıldı. Bu arada padişahın tahtı ve hazineleri Üsküdar'a geçirilmeye başlandı. Saray iç-halkından bazıları, padişahın kararını yeniçeri ve sipahilere bildirdiler. Bunu duyan halk (kullar) Fatih Camii hareminde toplandı, oradan saraya At Meydanı'na (Sultan Ahmed Meydanı) geldiler, Divan'dan veziriazamın gönderdiği çavuş-başıyı taşladılar. Sonra her zaman yaptıkları gibi, hareketi Şeriat'la desteklemek için Şeyhülislam Esad Efendi'ye gidip fetva aldılar. Fetvada: "İslam padişahını azdırıp beytülmalın itlafına sebep olup padişahı hacca gitmek lazım değil iken, böyle fetret ve fitneye sebeb olanlara ne lazım gelir? Sorusuna müfti: "Fitne uyandıranlara katl lazım gelir" cevabını yazıp ellerine verdi. Böylece, fetvada padişahın kararı, "fetret ve fitne" sayılmakta, fetret (başsızlık, anarşi) ve fitne (kargaşa) çıkaranlara karşı harekete Şeriat hak veriyor, Padişahı bu yola götürenler için şer'an katl gereğide kabul olunuyordu.

Fetva ile At- Meydanı'na dönen elebaşılar, isyanı Şeriat'a göre meşrulaştırmış oldular. Sadrazam ve ocak ağaları tarafından gönderilen adamları taşa tuttular. Bu sırada donanma erleri de isyancılara katıldı. Padişahı bu yola sokan Hoca Ömer'i katletmek için aradılar, fakat bulamadılar. Ertesi gün toplanmak üzere dağıldılar. Bu zamana dek veziriazam ve şeyhülislam, padişahı kararından vazgeçirmiş bulunuyorlardı, fakat hocası Ömer Efendi kendisini bularak Kabe'ye gitme kararında direnmesine neden oldu (Hoca Sa'deddin'den beri hocalar genç padişahları kararlarında, en çok güvendikleri yakınları olarak desteklemekteydiler). Deneyimsiz padişah, "ziyade keyiflenip hacca gitmek inadına" ısrar etti. (2)

Genç ve heyecanlı, birazda hırçın ruhlu, fakat kavrayış ve tecrübesi noksan padişah, kendi menfaati gibi bütün bu devlet ve millet menfaatlerini de daha az düşünüyor. Bu hususların sebep olacağı ruhi halleri hakkıyla tahlil edemiyordu. Nihayet Sultan Osman, ileri gelen ulemeyı saraya çağırıp, Ulemaya: "Bu eşkıyayı kışkırtmak ve fitneyi ayağa kaldırmak sizin başınızın altındadır. Onlara yapacağımı size yaparım" cinsinden sert ve soğuk sözler söyledi. Huzuruna gelen ulema küskün bir halde dağılıp gittiler. Artık padişahla yeniçerilerin arası açılmıştı. Bu karşılıklı nefret hiç bir padişah zamanındakine benzemiyordu. Yeniçeriler bunun bir ölüm kalım meselesi olduğunu anlamışlar ve hınçlarını doğrudan doğruya padişahın şahsına yöneltmişlerdir. Aralarında toplanıp müzakereler yaptılar. İsyan ederek padişaha hacca gitmekten vazgeçmesini teklif ettiler. Kendisini böyle bir sefere teşvik eden devlet adamlarının da kellelerini istediler. Sultan Osman hacca gitmekten vazgeçebileceğini bildirdi. Fakat devlet adamlarını kellelerini vermek değil, kendilerini azil bile etmeyeceğini söyledi. Etrafındakiler rica ettiler. "Önce sizi keserim! Diye şiddetle reddetti." Bunun üzerine, yeniçeriler işi büsbütün azıttılar. Tam bir isyan ve kargaşalık içinde sarayı bastılar. Bu hareketlerine karşı ciddi bir önleme veya savunma tedbiri alınmadı. Çünkü bu işi yapabilecek yetkililer de padişaha karşı tam bir sevgi ve baglılık taşımıyorlardı. Ancak mahdut saray adamları bütün dairelerin kapılarını kapadılar. Yeniçeriler, akılsızlığı yüzünden tahttan indirilmiş olan Birinci Mustafa'yı aradılar. Dairesinin kapılarını kapalı bulunca duvarlara tırmanarak damına çıktılar. Bacadan aşağı adam indirerek Mustafa'yı iple bağlayıp yukarı çektiler. Alıp Orta Camii'ye , yani yeniçeri ortalarının kışlaları bölgesinde bulunan ve aşağı yukarı kendi ibadet yerleri olan camii'ye getirdiler. Orada ona biat ederek kendisini padişah tanıdıklarını ilan ettiler. Ulemadan ve devlet adamlarından bazılarına da zorla biat ettirdiler.

Bu sırada Sultan Osman durumun fecaatini anlamış ve telaş etmeğe başlamıştı. Sadrazamlığa getirdiği Mehmed Paşa, rütbe ve para vererek tatmin etmek üzere, kendisine Ağa Kapısı'na yani yeniçeri ağalığı dairesine gitmeğe teşvik etti. Sadrazamın bu hareketi isabetli değildi. Padişaha diş bileyen yeniçerilerin kurbanlarını ayaklarına götürmüş oluyordu. Fakat o da padişaha tam bağlı, kararlı ve karakterli bir insan değildi. Şaşkınlaşan Osman, teklifi kabul ederek sadrazamıyla birlikte Ağa Kapısı'na gitti. Henüz tayin ettiği yeniçeri ağası kendi adamı olmakla beraber umduğu neticeyi alamadı. Bilakis girdiği yerden çıkamamak gibi kötü bir duruma düştü. Tebdili kıyafetle kaçıp Üsküdar'a gitmek istedi, ona da muvaffak olamadı. Padişahın ağa Kapısın'da olduğunu öğrenen yeniçeriler gelip kendisini yakaladılar. (3)

Sultan Genç Osman'ın Öldürülme Emri

Valide Halime Sultan Başbakanlığa damadı Davut Paşa'yı getirmişti. Bu cahil ve zalim adam hemen Sultan Osman'ın en yakınlarının öldürülmesi fermanını almıştı. Birkaç dakika sonra saraylar basılıyor, suçsuz insanların başları gövdelerinden ayrılıyordu. Valide Halime Sultan bir ara damadını yanına çağırtmış, tarihe cinayetlerin en korkunçlarından biri olarak geçecek emri vermişti. Akıl hastası Mustafa'nın annesi. oğlunun uzun süre tahtta kalamayacağını biliyordu. Düşüncesi, bu cinayetten sonra, Birinci Ahmed'in öteki çocukları Kasım, Murat ve İbrahim'i de öldürmekti. Böylece saltanat makamı için ister istemez yalnız Mustafa kalacak, oda oğlu adına imparatorluğu yönetecekti.

Vakit öğleye yaklaşmıştı. Mayısın mavi ve parlak göğüne yükselen narin minarelerden ezan sesleri geliyordu. Bunlar, iki gündür İstanbul'da oluk gibi akan kanların manevi bedeliydi. Cinayetlerin en büyüğünü işleyecek eşkiya, şimdi sel gibi akan güruh halinde Orta Camiini doldurmuştu. Sultan Osman'ın ağalar arasında içeri girdiğini gören yeni padişah Birinci Mustafa, annesinin sımsıkı tuttuğu elini bırakmış, pencerenin demir parmaklıklarına yapışmıştı. Genç Osman bu manzara karşısında hazin hazin bakışını sallamıştı: "Görün hey derdimendler (zavallılar), demişti kimi padişah yapıyorsunuz. Vallahi neslin kesilmesine sebep olursunuz. Kıyamete kadar af dilemekten kurtulamazsınız." (4)

Sultan Genç Osman'ın Boğulması

Bölmenin ardında, Sultan Genç Osman'ın cesedini görmek hırsıyla yanan Mustafa'nın annesi, bir taraftan dengesiz oğlunu zaptetmeye çalışırken, bir taraftan da Davut Paşa'ya haber gönderiyor, neden hala kararsız davrandığını endişeyle soruyordu. Sonunda dayanamadı, Başbakan Davut Paşa'yı Yeniçeri Ağası Derviş Ağayı ve Cebecibaşını yanına çağırtarak şöyle dedi: "Bu yılan hemencecik öldürülmezse, vallah hepimizi harab eyler. Buradan sağ kurtulursa bizden sizden bir kimseyi sağ komaz. Cümleniz vasiyetinizi hazırlayın."

Akşam oluyordu. Köhne surların mazgalları arasında ateşli bir mayıs güneşinin batmakta oluşu görünüyordu. Ufuk, Osmanlı İmparatorluğunun başkentinde iki gündür dökülen kanların rengi kadar kızıldı. Yedikule surlarının gerisinde yeşil ve çiçeklerle bezenmiş ova göz alabildiğine uzanıyordu. Sokaklarda tek tük yeniçerilerin, atlı ağaların geçtiği görülüyordu. İsyancılar yağma edilen sarayın ganimetlerini paylaşırken, Sultan Mustafa tekrar saraya gidip Osmanlı İmparatorluğu tahtına oturuyordu. Aynı anda Orta Camiinde çevresi özenle kapatılmış bir pazar arabası çıkıyor, Yedikule'ye doğru ilerliyordu.

Başkan Davut Paşa ile Yeniçeri Ağası Derviş Paşa kafilenin önünde gidiyordu. Arabanın içinde bahtsız Sultan Osman ve yanında başkentin en kötü niyetli kişilerinden Kilindir Oğrusu vardı. Bu korkunç adamı Genç Osman'a (koruyucu) olarak verilmişlerdi. Sultan Osman kesin şekilde kararlıydı. Öldürüleceğini biliyordu, fakat bunların içinden bir kaçını devirmeden ve dövüşmeden can vermeyecekti.

Surun heybetli kapısı önünde araba ağır ağır durdu. Talihsiz Sultan Osman, 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun gerileme sebeplerini her tacidardan önce kavramış olan bu cesur padişah, perişan kıyafeti, köhne sarığı, kızarmış gözleriyle kule kapısından içeri, yüksek taş tavanlı ve karanlık bir odaya girdi. Sultan Osman, elçilerin hapsedildiği büyük taş odaya konulmuştu. Kapılar, hayatla ölüm arasında ki kısa anı vurgularcasına gürültüyle kapandı. Korkunç ses zindanın karanlığında dalga dalga yankılandı.

Kapılar kapanır kapanmaz Vezir-i azam Davut Paşa, Kilindir Oğrusu, Cebecibaşı ve beş dilsiz, ellerinde yağlı kementlerle Sultan Osman'ın üzerine atılmışlardı. Osmanlı hanedanının kurucusu Osman Bey'den sonra O'nun adını tahta ikinci kere geçirten bu genç yiğit padişah, tek başına katil alayı ile boğuşmaya başladı. Kilinidir Oğrusunu devirdi, Cebecibaşıyı yumrukla yere serdi. Fakat hayalarına yapışan iki dilsizin baskısıyla yere yıkıldı ve boynuna dolanan kementlerin öldürücü cenderesi altında can verdi. İç parçalayıcı uzun bir bağrış, Osmanlı İmparatorluğunun yenilik hareketinin ve kurtuluşunun son nefesi halinde Yedikule'nin binbir faciaya tanık olmuş duvarlarında boğuk yankılar yaptı.

Yedikule Zindanları

Katillerden Cebecibaşı, talihsiz Sultan Osman'ın kulağını kesmiş ve Mustafa'nın annesine götürmüştü. Gece olmuştu karanlıklar içinde cılız bir ışık, yolu aydınlatıyordu. Genç Osman'ın cenazesi aynı arabayla yeni saraya götürülmüş, ertesi sabah da gizlice Sultanahmet Türbesine nakledilmişti. Şeyhülislam Esad Efendi, damadının cenazesine gelmemişti. Birinci Sultan Ahmed'in naaşının yıkanmasında bulunmayı reddeden Şeyh Mahmut Efendi, Üsküdarda'ki derğahından kalkıp gelmiş, cenaze namazını kendisi kıldırmış, böylece bu korkunç cinayeti lanetlediğini belli etmişti.

YAZAN: Tuğba VAMİN

DİPNOT

(1) Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2010, s.285.
(2) Halil İnalcık, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar II, Tagayyür ve Fesad (1603-1650): Bozuluş ve Kargaşa Dönemi, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayını, 2009, s.167.
(3) Vasfi Mahir Kocatürk, Osmanlı Padişahları, Ankara: Edebiyat Yayınevi, 1965, s.210.
(4) Cemal Kutay, Şehit Tacidarlar (Genç Osman ve Üçüncü Selim), İstanbul: Posta Kutusu Yayınevi, 1977, s.27-29.

Söyleşi

Safiye Ayla

ALTI YÜZ YILLIK GAİP OLAYLAR

BABA MEYHORDUR DEYU…

SULTAN II.OSMAN (GENÇ OSMAN)'IN KATLİ

Biz Kimiz?

Bize Ulaşın:

Son Paylaşımlarımız:

vaka dergisi

Blog Arşivi